Ceviz Yetiştiriciliği: Verim, Gübreleme ve Karlılık Rehberi

Ceviz Ağacının Verim Çağı ve Ekonomik Ömrü

Ceviz ağacının verim çağı, dikimden sonra ilk ürününü verdiği yıldan başlayarak tam verime ulaştığı döneme kadar olan süreci kapsar. Bu süreç, çeşide, bakım koşullarına, iklime ve toprak yapısına bağlı olarak değişiklik gösterir.

Genel olarak ceviz ağaçları 4–6 yaşında meyve vermeye başlar, 8–10 yaşında tam verime ulaşır. Ağaçların ekonomik ömrü 40–60 yıl arasında değişir; uygun bakım, sulama ve gübreleme ile bu süre 70 yıla kadar uzayabilir.

Ceviz Ağacının Gelişim Evreleri

Bu tablo, modern bahçe tesislerinde (örneğin Chandler, Fernor, Şebin gibi çeşitlerde) elde edilen ortalama değerleri yansıtır. Geleneksel ceviz ağaçları bu değerlere daha geç ulaşabilir.

Verim Çağını Etkileyen Faktörler

1. Fidan kalitesi: Aşılı, sertifikalı ve sağlıklı fidanlar erken verime yatar.
2. Çeşit seçimi: Chandler ve Fernor gibi modern çeşitler 4. yılda ürün verirken, yerli çeşitlerde bu süre 6–7 yıla çıkabilir.
3. Bakım uygulamaları: Sulama, gübreleme, budama ve yabancı ot mücadelesi verimi hızla artırır.
4. Toprak ve iklim: Soğuk havalar ve ilkbahar donları, çiçek dökümüne neden olarak ilk yıllarda verimi azaltabilir.
5. Tozlanma durumu: Ceviz ağacı kısmen yabancı tozlanmaya ihtiyaç duyar. Aynı bahçede en az iki uyumlu çeşit bulunmalıdır.

Ekonomik Ömür ve Yenileme Süreci

Bir ceviz bahçesi, 10. yıldan itibaren maksimum verim düzeyine ulaşır. Bu verim genellikle 25–30 yıl kadar devam eder. Ancak ağaç yaşlandıkça meyve kalitesi ve miktarında düşüş gözlenir. Bu durumda:

• Yaşlı ağaçların gençleştirme budaması yapılabilir.
• 50 yıl üzerindeki ağaçlar sökülerek bahçe yenilemesi (replanting) uygulanabilir.
• Modern çeşitlerle yeniden tesis edilen bahçeler, eski ağaçlara göre daha kısa sürede yüksek verim verir.

Ceviz yetiştiriciliğinde verim çağı doğru yönetilirse, bir bahçeden 40 yıl boyunca düzenli ve kârlı ürün almak mümkündür.

Ceviz Verimini Etkileyen Temel Faktörler

Ceviz yetiştiriciliğinde yüksek verim almanın sırrı, doğru toprak seçimi, dengeli besleme, yeterli sulama ve uygun bakım uygulamalarını bir arada yürütmektir. Ceviz ağacı dayanıklı bir türdür; ancak yüksek verim için çevresel koşulların dengede olması gerekir.

Ceviz verimini etkileyen başlıca faktörleri beş ana başlık altında inceleyebiliriz:

1. Toprak Yapısı

Ceviz ağacı, derin, geçirgen ve kireç oranı düşük topraklarda en iyi gelişimi gösterir. Ağaç kökleri 3 metreye kadar inebildiği için taban suyu 1,5 metreden yukarıda olmamalıdır.
Toprak pH’ı 6–7,5 arasında olduğunda besin elementleri en iyi şekilde alınır. Aşırı kireçli ya da tuzlu topraklar kök gelişimini zayıflatır.

2. İklim Koşulları

Ceviz, ılıman iklimi sever. İlkbahar geç donları ve sonbahar erken donları verim üzerinde belirleyici etkiye sahiptir.

• Yıllık sıcaklık ortalaması: 10–25 °C
• Kışın -20 °C’ye kadar dayanabilir; ancak -25 °C altında dallarda zarar başlar.
• 1000–1200 metre rakıma kadar yetiştirilebilir.
• Yıllık yağış: 600–1200 mm arası olmalıdır.

Soğuk bölgelerde geç çiçeklenen çeşitler (örneğin Fernor) tercih edilmelidir.

3. Sulama Düzeni

Ceviz ağacının kök sistemi geniştir ve yaz aylarında yüksek su ister. Damlama sulama sistemi en verimli yöntemdir.
Genel olarak yılda 10–15 sulama yapılır. Su yetersizliği özellikle ceviz içlerinin dolmamasına ve kabuk içi boşluklara neden olur.

4. Gübreleme ve Beslenme

Ceviz, yüksek besin ihtiyacı olan bir meyve türüdür. Özellikle azot, potasyum, çinko ve kalsiyum dengesi, verim kalitesini belirler. Toprak ve yaprak analizine göre yıllık gübreleme programı hazırlanmalıdır.
Yetersiz gübreleme, meyve iriliğini ve kabuk kalitesini düşürür.

5. Budama ve Bahçe Bakımı

Doğru budama, hem hava sirkülasyonunu artırır hem de güneş ışığının ağacın her noktasına ulaşmasını sağlar. Bu sayede hem meyve kalitesi artar hem de hastalık riski azalır.

Yabancı otlar, zararlılar ve mantari hastalıklar da ceviz verimini doğrudan düşürebilir. Özellikle antraknoz (karalekeli yaprak hastalığı) ve bakteriyel yanıklık gibi hastalıklara karşı düzenli mücadele yapılmalıdır.

Özetle

Ceviz yetiştiriciliğinde maksimum verim almak için şu dengeyi sağlamak gerekir:

• Toprak → Verimli ve geçirgen
• Su → Damlama sistemli, kontrollü
• Gübre → Analize dayalı, dengeli
• Budama → Düzenli ve form koruyucu
• İklim → Uygun çeşit seçimiyle uyumlu

En Verimli Ceviz Çeşitleri (Chandler, Fernor, Şebin, Kaman 1)

Türkiye’de ceviz yetiştiriciliğinde en çok tercih edilen çeşitler arasında Chandler, Fernor, Şebin ve Kaman 1 bulunur. Bu çeşitler, hem verim hem de kalite açısından ön plana çıkmakta; farklı iklim bölgelerinde çiftçilere yüksek kazanç sağlamaktadır.

Aşağıda her bir çeşidin özellikleri, verim değerleri ve yetiştiricilik avantajları ayrıntılı olarak yer almaktadır:

1. Chandler Cevizi

Chandler, Amerika kökenli bir ceviz çeşididir ve Türkiye’de özellikle Marmara, Ege ve İç Anadolu’nun ılıman bölgelerinde oldukça başarılı sonuçlar verir.

Avantajları:

• Yüksek verim ve iri meyve yapısı
• İnce kabuklu, kolay kırılır
• Pazar değeri yüksek
• Uygun bölgelerde yüksek döllenme oranı

2. Fernor Cevizi

Fernor, soğuk iklimlere dayanıklı bir Fransız çeşididir. Özellikle rakımı 1000 metrenin üzerindeki bölgelerde (Tokat, Erzincan, Yozgat, Niğde gibi) mükemmel sonuç verir.

Avantajları:

• Geç çiçek açar, ilkbahar donlarından etkilenmez
• Soğuk bölgelerde güvenli yetiştiricilik
• Homojen meyve iriliği
• Uzun raf ömrü

3. Şebin Cevizi

Yerli ceviz çeşitleri içinde en kaliteli iç yapısına sahip olanlardan biridir. Özellikle Karadeniz ve İç Anadolu’nun nemli, orta rakımlı bölgelerinde yetiştirilir.

Avantajları:

• İç randımanı yüksek, lezzeti mükemmel
• Yerli çeşitler arasında en çok ihracata konu olanlardan biridir
• Kuru meyve olarak değerlendirilmeye uygundur

4. Kaman 1 Cevizi

Kaman 1, Türkiye’de geliştirilen, özellikle Orta Anadolu ve İç Ege koşullarına uyum sağlayan yerli bir çeşittir. Hem dayanıklılığı hem de uzun ekonomik ömrüyle bilinir.

Avantajları:

• Düşük sıcaklıklara dayanıklı
• Uzun ömürlü ve dengeli verim sağlar
• İç kalitesi yüksek, rengi açık
• Yerli üretim ve pazar desteği güçlü

Verim Karşılaştırma Tablosu

Bu tablo, hangi çeşidin hangi bölgeye daha uygun olduğunu ve uzun vadede hangi çeşitlerin daha yüksek verim sunduğunu açıkça gösterir.

Ceviz Bahçesi Kurarken Dikkat Edilmesi Gerekenler

Ceviz yetiştiriciliğinde en önemli aşama, bahçe tesisidir. Çünkü dikim aşamasında yapılan hatalar, sonraki yıllarda geri dönüşü zor verim kayıplarına yol açar. Başarılı bir ceviz bahçesi için doğru fidan, uygun dikim aralığı, iyi drenaj ve dengeli gübreleme temeldir.

1. Fidan Seçimi (Aşılı ve Sertifikalı Olmalı)

Ceviz fidanı seçerken aşılı, sertifikalı ve kök yapısı güçlü olanları tercih edilmelidir. Aşısız veya rastgele yetiştirilen fidanlar genellikle 10 yaşına kadar düşük verim verir, meyve kalitesi de düşüktür.

İpucu: Fidan alırken kök sistemi nemli, gövde düzgün ve aşı noktası sağlam olmalıdır. Kuruyan veya çatlayan köklü fidanlar dikilmemelidir.

2. Bahçe Yeri Seçimi ve Toprak Hazırlığı

Ceviz ağacı güneşli, rüzgâr almayan ve taban suyu düşük alanları sever. Hafif meyilli araziler su birikmesini engeller.

Toprak hazırlığı aşamaları:

1. Dikimden en az 1 ay önce toprak derin sürülür (30–40 cm).
2. Toprak analizi yapılır; pH, organik madde ve kireç oranına göre gübreleme planı oluşturulur.
3. Her dikim çukuruna yanmış hayvan gübresi (3–5 kg) ve fosforlu taban gübresi eklenir.
4. Dikim öncesinde fidan kökleri suya batırılarak nemlendirilir.

3. Dikim Aralığı ve Planlaması

Ceviz bahçesinde dikim aralığı, kullanılacak çeşide ve iklime göre değişir. Geniş taç yapısına sahip çeşitlerde daha fazla aralık bırakmak gerekir.

Tavsiye:

• Düz arazilerde kare dikim, eğimli alanlarda ise üçgen dikim yapılabilir.
• Her 8–10 sırada bir tozlayıcı çeşit dikilmelidir (örneğin Chandler için Franquette).

4. Drenaj Sistemi ve Su Yönetimi

Ceviz, kök çürümesine çok duyarlıdır. Bu nedenle taban suyu yüksek alanlarda mutlaka drenaj kanalları açılmalıdır. Damlama sulama sistemi kurulması, hem su tasarrufu hem de kontrollü gübreleme (fertigasyon) açısından önemlidir.

5. İlk Yıllarda Bakım Uygulamaları

Fidan dikiminden sonraki 2 yıl, bahçenin geleceğini belirler. Bu dönemde:

• Kök çevresi otlardan temizlenmeli, malçlama yapılmalıdır.
• Destek kazığı kullanılarak rüzgâr zararları önlenmelidir.
• Kış aylarında budama yapılmaz, sadece kuru dallar alınır.
• Yaz aylarında damlama hattı kontrol edilir ve yeterli su verilir.

6. Bahçe Kurulumunda Sık Yapılan Hatalar

1. Drenaj yapılmadan taban suyu yüksek yere dikim
2. Analiz yapılmadan gübre uygulaması
3. Yanlış dikim aralığı (sık dikim)
4. Tozlayıcı çeşitlerin eksikliği
5. İlk yıllarda sulama ve ot mücadelesinin ihmal edilmesi

Ceviz bahçesi kurarken yapılan doğru planlama, ilerleyen yıllarda verimi kat kat artırır. Bu nedenle “en pahalı yatırım, yanlış dikilmiş bir ceviz fidanıdır” sözü, üreticiler arasında sıkça kullanılır.

Ceviz Gübreleme Takvimi: Ay Ay Uygulama Rehberi

Ceviz yetiştiriciliğinde gübreleme, ağacın büyümesi, verim artışı ve meyve kalitesi açısından en kritik bakım aşamalarından biridir. Her dönemde ihtiyaç duyulan besin maddesi farklıdır. Bu nedenle aylara göre planlanmış bir gübreleme programı, hem verimi hem de ceviz kalitesini doğrudan etkiler.

Aşağıda ilkbahar, yaz ve sonbahar dönemlerini kapsayan yıllık ceviz gübreleme takvimi verilmiştir.

1. İlkbahar Dönemi (Mart – Nisan – Mayıs)

Bu dönem, ceviz ağaçlarının uyanma ve çiçeklenme sürecidir. En önemli element azot (N) olup, sürgün gelişimini destekler.

Not: Amonyum sülfat, alkali topraklarda tercih edilirken; üre, nötr ve hafif asidik topraklarda daha etkilidir.

2. Yaz Dönemi (Haziran – Temmuz – Ağustos)

Bu dönemde meyve içi dolumu ve kabuk sertleşmesi gerçekleşir. Potasyum (K) ve kalsiyum (Ca) ağırlıklı gübreleme yapılmalıdır.

İpucu: Yaz döneminde gübreler damlama sistemiyle verildiğinde (fertigasyon yöntemi), besin maddeleri doğrudan kök bölgesine ulaşır ve kayıplar minimuma iner.

3. Sonbahar Dönemi (Eylül – Ekim – Kasım)

Hasat sonrası ağaçların dinlenmeye geçmeden önce besin depolaması gerekir. Bu dönemde fosfor (P) ağırlıklı taban gübreleri tercih edilir.

4. Kış Dönemi (Aralık – Şubat)

Bu dönemde ceviz ağaçları dinlenme halindedir. Aktif gübreleme yapılmaz; ancak toprak pH’ı ve analiz çalışmaları bu aylarda yapılmalıdır.

Yıllık Ceviz Gübreleme Takvimi Özeti

Gübreleme Yaparken Dikkat Edilmesi Gerekenler

• Gübreleme toprak ve yaprak analizine dayalı yapılmalıdır.
• Aşırı azotlu gübre, sürgünleri yumuşatarak soğuk zararını artırır.
• Her gübre uygulamasından sonra mutlaka sulama yapılmalıdır.
• Mikro elementler (çinko, bor, demir) genellikle yapraktan uygulanmalıdır.
• Gübreyi doğrudan fidan gövdesine temas ettirmemek gerekir.

Doğru zamanda, doğru gübreyi uygulamak; verimi %30’a kadar artırabilir ve ceviz içinin dolgun, kabuğunun sağlam olmasını sağlar.

Ceviz İçin En Etkili Gübre Çeşitleri ve Uygulama Miktarları

Ceviz ağacı, hızlı büyüyen ve bol meyve veren bir tür olduğu için besin ihtiyacı yüksektir. Dengeli gübreleme, yalnızca verimi artırmakla kalmaz; aynı zamanda meyve kalitesini, kabuk dayanıklılığını ve ağacın genel sağlığını da korur.

Ceviz beslenmesinde en önemli makro elementler azot (N), fosfor (P), potasyum (K); mikro elementler ise çinko (Zn), kalsiyum (Ca), magnezyum (Mg) ve bor (B)’dur.
Aşağıdaki tabloda, her bir elementin ceviz ağacındaki rolü ve ideal uygulama miktarları özetlenmiştir:

Ceviz İçin Temel Besin Elementleri ve Görevleri

1. Azotlu Gübreler (N)

Ceviz ağacının en çok ihtiyaç duyduğu element azottur. Ancak fazla azot, sürgünleri yumuşatarak soğuk zararını artırır.

• İlkbaharda (Mart–Nisan) topraktan verilmelidir.
• Ağaç başına yılda ortalama 300–400 g saf azot yeterlidir.
• Azotlu gübreler toprak yüzeyine değil, damlama hattı boyunca toprağa karıştırılarak verilmelidir.

2. Fosforlu Gübreler (P)

Fosfor, kök gelişimini ve çiçek tutumunu destekler. Yetersiz fosfor, meyve sayısında ciddi azalma yapar.

• En uygun uygulama dönemi hasat sonrası (Eylül–Ekim)’dir.
• Kök bölgesine gömülerek uygulanmalıdır, yüzeye serilirse etkisini yitirir.
• 8–10 kg/da Triple Süper Fosfat, genellikle yeterli olur.

3. Potasyumlu Gübreler (K)

Potasyum, ceviz içinin dolgun ve lezzetli olmasını sağlar. Ayrıca su dengesini düzenler.

• Yaz aylarında (Haziran–Temmuz) verilmelidir.
• Potasyum eksikliğinde ceviz içi buruşur, kabuk kolay kırılmaz.
• Damlama sistemine karıştırılarak 10–15 kg/da Potasyum Sülfat önerilir.

4. Kalsiyumlu Gübreler (Ca)

Kalsiyum, kabuk sertliği ve meyve bütünlüğü için vazgeçilmezdir. Aynı zamanda toprak pH’ını dengeleyici etki gösterir.

• Temmuz ayında, meyve dolum döneminde uygulanır.
• Kalsiyum nitrat veya kalsiyum sülfat kullanılabilir.
• Her dekara 8–10 kg kalsiyumlu gübre yeterlidir.

5. Çinko (Zn) ve Mikro Elementler

Çinko eksikliği, ceviz bahçelerinde sık rastlanan bir problemdir. Özellikle pH’sı yüksek, kireçli topraklarda çinko alımı düşer.

• Yaprak sararması ve küçülme çinko eksikliğinin tipik göstergesidir.
• Yapraktan uygulama, en etkili yöntemdir.
• 100 litre suya 200–300 ml çinko sülfat eklenerek püskürtme yapılmalıdır.

6. Organik ve Organomineral Gübreler

Organik gübreler (örneğin yanmış hayvan gübresi, solucan gübresi) toprağın canlılığını artırır.

• Her 2–3 yılda bir sonbaharda, 2–3 ton/da oranında uygulanabilir.
• Organomineral gübreler, hem organik hem mineral içerik taşıdığından dengeli besleme sağlar.

Gübreleme Başarısı İçin 3 Altın Kural

1. Analizsiz gübreleme yapılmaz: Her yıl toprak ve yaprak analizi yaptırılmalıdır.
2. Damlama hattı en etkili yöntemdir: Su ile birlikte verilen gübre, kayıpları minimuma indirir.
3. Gübreleme sonrası sulama şarttır: Su, besin maddelerinin toprağa geçmesini sağlar.

Ceviz gübrelemesinde dengeli program uygulayan üreticiler, aynı bahçeden %30–40 daha fazla verim elde edebilirler. Ayrıca doğru besleme, meyve kalitesini artırdığı için pazar değerini de doğrudan yükseltir.

Organik ve Kimyasal Gübrelerin Karşılaştırması

Ceviz yetiştiriciliğinde gübre seçimi, bahçenin uzun vadeli verim ve toprak sağlığını doğrudan etkiler. Bu noktada üreticilerin en çok merak ettiği konu, organik mi yoksa kimyasal gübre mi kullanmak daha faydalıdır? sorusudur.

Gerçekte her iki gübre türü de ceviz için önemlidir; ancak amaç ve zamanlama doğru ayarlanmalıdır. Organik gübreler toprağın yapısını güçlendirirken, kimyasal gübreler kısa sürede besin ihtiyacını karşılar. En ideal yaklaşım, organik + kimyasal gübrelerin birlikte ve dengeli kullanılmasıdır.

1. Organik Gübreler: Toprağın Can Damarı

Organik gübreler; hayvan gübresi, solucan gübresi, kompost ve yeşil gübreler gibi doğal kaynaklardan elde edilir. Ceviz için özellikle yanmış hayvan gübresi ve solucan gübresi büyük önem taşır.

Organik gübrelerin faydaları:

• Toprağın mikrobiyal yaşamını güçlendirir.
• Su tutma kapasitesini artırarak kuraklığa dayanıklılığı artırır.
• Kök bölgesinde hava geçirgenliği sağlar.
• Uzun vadede toprak verimliliğini kalıcı olarak yükseltir.

Ancak organik gübrelerin etkisi yavaş gelişir; dolayısıyla kimyasal gübrelerle desteklenmesi gerekir.

2. Kimyasal Gübreler: Hızlı ve Etkili Besin Kaynağı

Kimyasal (mineral) gübreler, ağaçların kısa sürede ihtiyaç duyduğu azot, fosfor ve potasyumu doğrudan sağlar. Ceviz bahçelerinde özellikle verim döneminde (5. yıldan itibaren) kimyasal gübreler daha belirgin etki gösterir.

Kimyasal gübrelerin faydaları:

• Kısa sürede sonuç verir.
• Eksik besinleri hızlı tamamlar.
• Doğru dozda kullanıldığında yüksek verim sağlar.

Dikkat edilmesi gerekenler:

• Aşırı kullanım, toprak pH’ını yükseltir ve mikroorganizmaları öldürebilir.
• Damlama sistemine karıştırılırken çözünebilir formda olmalıdır.
• Her 2–3 yılda bir organik gübre takviyesiyle denge sağlanmalıdır.

3. Organik ve Kimyasal Gübrelerin Karşılaştırmalı Özeti

4. Hangi Dönemde Hangisi Tercih Edilmeli?

• Kış sonu ve erken ilkbaharda: Yanmış hayvan gübresi veya organomineral gübre uygulanmalıdır.
• Çiçeklenme ve meyve gelişimi döneminde: Azot ve potasyum ağırlıklı kimyasal gübreler kullanılmalıdır.
• Hasat sonrası dönemde: Fosforlu ve organik gübrelerle kök bölgesi beslenmelidir.
• 2–3 yılda bir: Toprağın organik yapısını korumak için solucan gübresi veya kompost eklenmelidir.

5. En Uygun Gübreleme Stratejisi: Hibrit Model

Modern ceviz üretiminde en etkili sonuç, organik + kimyasal gübrelerin birlikte kullanılmasıyla elde edilir.

Örnek Uygulama:

• Mart ayında → 2 ton yanmış hayvan gübresi
• Nisan ayında → 10 kg üre + 200 ml çinko sülfat (yapraktan)
• Temmuz ayında → 8 kg potasyum sülfat + 5 kg kalsiyum nitrat
• Ekim ayında → 10 kg TSP + 10 kg organomineral NPK

Bu denge sayesinde hem toprak uzun vadede canlı kalır hem de ceviz ağaçları her yıl düzenli yüksek verim verir.

Sulama ve Gübreleme İlişkisi: Damlama Sisteminde Fertigasyon

Ceviz yetiştiriciliğinde verimi belirleyen iki temel unsur vardır: doğru sulama ve dengeli gübreleme. Ancak bu iki işlem ayrı ayrı değil, birlikte planlandığında yani fertigasyon (gübreli sulama sistemi) şeklinde uygulandığında hem su hem de gübre verimliliği maksimuma ulaşır.

Fertigasyon sistemi, gübrelerin sulama suyu ile doğrudan kök bölgesine verilmesini sağlar. Böylece ağaç hem ihtiyaç duyduğu suyu hem de besin elementlerini aynı anda alır.

1. Neden Fertigasyon? Avantajları Nelerdir?

Damlama sistemiyle gübre uygulaması, klasik toprak gübrelemesine göre çok daha verimlidir. Özellikle geniş ceviz bahçelerinde hem ekonomik hem de zaman kazandıran bir yöntemdir.

2. Fertigasyon Sistemi Nasıl Kurulur?

Modern ceviz bahçelerinde genellikle damlama sulama hattı üzerine kurulu venturi enjektör veya gübre tankı sistemi kullanılır.

Kurulumun temel bileşenleri:

1. Su deposu veya kuyu
2. Filtre sistemi (disk veya kum filtre)
3. Gübre tankı veya venturi sistemi
4. Basınç regülatörü
5. Damlama hortumları (her sırada 2 hat önerilir)

Dikkat: Gübre tankına katı gübre değil, sadece tamamen çözünmüş sıvı veya suda çözünebilen granül gübreler konulmalıdır.

3. Gübreli Sulama (Fertigasyon) Uygulama Planı

Fertigasyon sistemi, mevsime göre farklı elementlerin verilmesini sağlar. Aşağıdaki tablo, 1 dekarlık bir ceviz bahçesi için örnek mevsimlik fertigasyon programıdır:

Not:

• Sıcak günlerde (35 °C üzeri) fertigasyon sabah erken veya akşam serin saatlerde yapılmalıdır.
• Her gübre uygulamasından sonra 5–10 dakika temiz suyla yıkama yapılmalıdır.
• Gübreler tek tek uygulanmalı, aynı anda karıştırılmamalıdır (özellikle kalsiyum içerenler).

4. Gübre Karışım Uyum Tablosu (Karıştırma Rehberi)

Bazı gübreler birbiriyle karıştırıldığında çökelti oluşturur ve damlama hattını tıkar. Bu yüzden uygulama sırasında hangi gübrelerin bir arada kullanılabileceğini bilmek gerekir:

Gübre 1	Gübre 2	Birlikte Kullanım Durumu
Üre	Amonyum Sülfat	Uyumlu
Potasyum Sülfat	Kalsiyum Nitrat	Uyumlu değil (çökelti yapar)
Amonyum Nitrat	Fosforlu gübreler (TSP, MAP)	Kısmen uyumlu (ayrı verilmesi önerilir)
Kalsiyum Nitrat	Çinko Sülfat	Uyumlu değil
Potasyum Nitrat	Magnezyum Sülfat	Uyumlu
Üre	Potasyum Sülfat	Uyumlu

5. Fertigasyonda Dikkat Edilecek Hususlar

1. Gübre çözeltisi pH’sı 5.5–6.5 aralığında olmalıdır.
2. Tanktaki gübre, karıştırıcı yardımıyla tamamen çözülmelidir.
3. Damlama başlıkları düzenli kontrol edilmelidir (tıkanma riski).
4. Gübrenin uygulanacağı ağaçlar önceden hafifçe sulanmalıdır.
5. Uygulama sonrası filtre mutlaka temizlenmelidir.

6. Fertigasyonun Verime Etkisi

Bilimsel araştırmalara göre fertigasyon yöntemi kullanan ceviz bahçelerinde:

• %25 daha hızlı büyüme,
• %30’a kadar daha yüksek verim,
• %40’a kadar su tasarrufu sağlanmıştır.

Ayrıca meyve içi dolgunluğu artar, kabuk sertliği dengelenir ve meyve çatlama oranı azalır.

7. Örnek Haftalık Fertigasyon Planı (Haziran Dönemi)

Bu şekilde planlı bir sistemle ilerlemek, hem besin kaybını hem de çevreye olası zararları en aza indirir.

Yıllara Göre Ortalama Ceviz Verim Tablosu

Ceviz yetiştiriciliğinde verim, ağacın yaşı, çeşidi, bakım kalitesi, iklim koşulları ve toprak yapısına göre değişiklik gösterir. Özellikle ilk 5 yıl “yatırım dönemi” olarak değerlendirilirken, 6. yıldan itibaren bahçe ekonomik anlamda ürün vermeye başlar.

Modern çeşitlerle (örneğin Chandler, Fernor, Kaman 1, Şebin) kurulmuş ceviz bahçelerinde 10. yıldan itibaren tam verim dönemi başlar. Aşağıda bu sürecin yıllara göre gelişimi, hem ağaç başına hem de dekar bazında ortalama verim değerleriyle verilmiştir.

Ceviz Ağaçlarında Yıllara Göre Ortalama Verim Tablosu

Verimi Belirleyen Faktörlerin Yıllara Göre Etkisi

Ceviz Verimi İçin Örnek Hesaplama (10 Dekarlık Bahçe)

Bu örnek, doğru bakım yapılan 10 dekarlık bir ceviz bahçesinin 10. yıldan itibaren yaklaşık 1 milyon TL brüt gelir elde edebileceğini göstermektedir.

Verim Artışı İçin Tavsiyeler

1. Toprak ve yaprak analizi her yıl yapılmalı, eksik elementler tamamlanmalıdır.
2. Budama ve taç yönetimi, meyve dallarının ışık almasını sağlamalıdır.
3. Damlama sulama hattı, yazın her 7–10 günde aktif edilmelidir.
4. Hastalık kontrolü, özellikle antraknoz ve bakteriyel yanıklığa karşı düzenli yapılmalıdır.
5. Tozlayıcı çeşit, her 8–10 ağaçta bir olacak şekilde bahçeye eklenmelidir.

Özet: Cevizde Verimin Zamanla Oluşumu

• 1–3 yıl → Yatırım dönemi (bakım ağırlıklı)
• 4–7 yıl → Geçiş dönemi (düzenli ilk ürünler)
• 8–15 yıl → Tam verim dönemi (ekonomik kazanç başlar)
• 15 yıl sonrası → İyi bakım yapılmazsa verimde düşüş başlar

Verim Kaybı Nedenleri ve Çözüm Önerileri

Ceviz yetiştiriciliğinde en çok karşılaşılan sorunlardan biri, verim kaybıdır. Çoğu üretici bu kaybı sadece iklimle ilişkilendirse de, aslında sorun genellikle beslenme, bakım ve çevre koşullarının birleşiminden kaynaklanır.
Verim kaybını önlemek için her etkenin nedenini anlamak ve doğru çözümleri uygulamak gerekir.

---

1. Don ve Ani Sıcaklık Değişimleri

Ceviz ağaçları özellikle ilkbahar geç donlarından ve sonbahar erken soğuklarından büyük zarar görür. Don, çiçekleri yakarak meyve tutumunu engeller.

Sorun	Etkisi	Çözüm
İlkbahar donu	Çiçekler zarar görür, verim sıfırlanır	Soğuk bölgelerde geç çiçeklenen çeşit (Fernor) seçilmeli
Don sonrası sürgün kuruması	Ağaç zayıflar, bir sonraki yıl verim düşer	Organik sıvı gübre ve aminoasit takviyesi yapılmalı
Gündüz sıcak, gece soğuk farkı	Meyve dökülmesi	Yapraktan potasyum fosfit uygulanmalı, sulama düzenlenmeli

Ek tavsiye: Don riski yüksek alanlarda rüzgâr perdesi oluşturmak (çit bitkileri, kavak, servi vb.) veya mini sera tipi koruma yöntemleri etkili olabilir.

---

2. Su Stresi (Aşırı veya Eksik Sulama)

Ceviz ağacı suyu sever ama aşırı sulama kök çürüklüğüne, yetersiz sulama ise meyve gelişiminde duraklamaya neden olur.

Sorun	Belirti	Çözüm
Yetersiz sulama	Meyve içi buruşur, ceviz küçük kalır	Yaz aylarında 7–10 günde bir sulama
Aşırı sulama	Kök çürümesi, yaprak sararması	Drenaj sistemi kurulmalı
Düzensiz sulama	Meyve çatlama ve dökülme	Damlama sistemiyle sabit nem sağlanmalı

İpucu: Toprak nemi 25–30 cm derinlikte kontrol edilmelidir. Kök bölgesi sürekli ıslak kalmamalıdır.

---

3. Besin Eksiklikleri ve Dengesiz Gübreleme

Yanlış gübreleme, cevizde hem verim hem de kalite kaybının en yaygın nedenidir. Özellikle çinko, bor, potasyum ve kalsiyum eksiklikleri belirgindir.

Eksik Element	Belirtiler	Çözüm
Azot (N)	Yapraklar sararır, sürgünler kısa kalır	İlkbaharda üre veya amonyum sülfat uygulanmalı
Fosfor (P)	Zayıf kök yapısı, çiçek dökümü	Hasat sonrası TSP veya DAP verilmelidir
Potasyum (K)	Meyve içi buruşur, kabuk çatlar	Yazın potasyum sülfatla desteklenmeli
Çinko (Zn)	Küçük yapraklar, kısa boğum arası	Mayıs ve ekimde yapraktan çinko sülfat püskürtülmeli
Kalsiyum (Ca)	Kabuk yumuşak, meyve içi boş	Temmuzda kalsiyum nitrat verilmelidir

Öneri: Her yıl düzenli yaprak ve toprak analizi yaptırmak, yanlış gübrelemeyi önler.

---

4. Hastalık ve Zararlılar

Ceviz ağaçlarında görülen bazı mantar ve bakteri hastalıkları, doğru zamanda önlem alınmadığında ciddi ürün kayıplarına yol açar.

Hastalık / Zararlı	Belirtiler	Mücadele Yöntemi
Antraknoz (kara leke)	Yaprak ve meyvede siyah lekeler	İlkbaharda bordo bulamacı, yazın bakırlı ilaç
Bakteriyel yanıklık	Meyve kabuğunda kararma	Çiçeklenme öncesi ve sonrası koruyucu ilaçlama
Ceviz iç kurdu	Meyve içini yer, iç kararması olur	Haziran–Temmuz’da feromon tuzak + ilaçlama
Yaprak biti	Yapraklarda kıvrılma ve yapışkan tabaka	Yaz başında sistemik böcek ilaçları
Kök çürüklüğü (Phytophthora)	Ağaç zayıflar, yapraklar erken dökülür	Drenajı iyileştirme, toprak dezenfeksiyonu

Ek tavsiye:

• Hastalıklar başlamadan önleyici ilaçlama yapılmalıdır.
• Yabancı otlar düzenli biçilmeli, nem birikimi azaltılmalıdır.
• Sonbaharda dökülen yapraklar bahçeden uzaklaştırılmalıdır.

---

5. Yanlış Budama ve Taç Yönetimi

Budama, ağacın şekil gelişimi kadar verim kalitesi için de önemlidir. Yanlış yapılan budama, dallarda meyve gözlerini yok edebilir.

Sorun	Etkisi	Çözüm
Aşırı budama	Meyve gözleri kesilir	Hafif ve form koruyucu budama yapılmalı
Yanlış mevsimde budama	Don zararı artar	Kışın değil, ilkbahar başında yapılmalı
Budama sonrası bakım eksikliği	Dal kuruması ve enfeksiyon	Kesim yüzeyleri macunla kapatılmalı

Tavsiye: Ceviz budaması, ağaç henüz uyanmadan önce (Şubat sonu – Mart başı) yapılmalı; aşırı dal alma işleminden kaçınılmalıdır.

---

6. Tozlanma Sorunları

Ceviz ağacı kısmen kendine verimli olsa da, çoğu çeşit yüksek verim için tozlayıcı çeşide ihtiyaç duyar.
Tozlayıcı yoksa, çiçeklenme döneminde erkek ve dişi çiçekler aynı anda aktif olmaz; meyve tutumu düşer.

Sorun	Sebep	Çözüm
Düşük meyve tutumu	Tozlayıcı çeşit eksikliği	Bahçeye uygun tozlayıcı dikilmeli (örneğin Chandler için Franquette)
Toz taşıyıcı rüzgâr yokluğu	Hava durgunluğu	2–3 çeşit birlikte dikim yapılmalı
Çiçeklenme döneminde yağış	Polen yıkanır, döllenme azalır	Yaprak gübresiyle polen canlılığı artırılabilir

---

7. Yabancı Ot ve Rekabet

Yabancı otlar kök bölgesindeki besinleri ve suyu tüketerek verimi düşürür. Özellikle ilk 3 yıl boyunca düzenli ot kontrolü yapılmazsa, fidan gelişimi durabilir.

Çözüm Önerileri:

• Bahar döneminde mekanik ot biçme veya malçlama yapılmalı.
• Kimyasal ot ilacı kullanılacaksa, damlama hattına temas ettirilmemelidir.
• Ağaç çevresine 5–10 cm organik malç (saman, talaş) serilerek hem su kaybı önlenir hem ot çıkışı azalır.

---

8. Yaşlılık ve Yenileme İhtiyacı

Ceviz ağaçları genellikle 50 yıl kadar ekonomik ömre sahiptir. Bu sürenin sonunda verim düşmeye başlar.
Gençleştirme budaması veya yeniden dikim ile bahçe yenilenmelidir.

Durum	Belirti	Yenileme Yöntemi
25–30 yaş üzeri ağaçlar	Küçük meyveler, düşük randıman	Gençleştirme budaması yapılmalı
Kök çürüklüğü, iç boşluğu	Gövdede çatlak ve çürüme	Yeniden dikim yapılmalı
Toprak yorgunluğu	Zayıf gelişim, düşük verim	1–2 yıl yeşil gübreleme ile ara verilmeli

---

Özetle: Verim Kaybını Önlemenin 5 Altın Kuralı

1. İklim riskine göre doğru çeşit seçimi yapılmalı.
2. Sulama ve gübreleme analize dayalı olmalı.
3. Tozlayıcı oranı en az %10 olmalı.
4. Budama, don ve hastalık dönemleri dikkate alınmalı.
5. Toprak sağlığı korunmalı, organik madde takviyesi ihmal edilmemeli.

---

Ceviz Gübrelemesinde Sık Yapılan Hatalar

Ceviz yetiştiriciliğinde birçok üretici doğru fidanı seçip iyi bir bahçe kursa da, gübreleme hataları yüzünden yıllarca potansiyel veriminin altında ürün alır.
Gübreleme, yalnızca “çok verelim, çok ürün alalım” mantığıyla yapılmamalıdır. Çünkü yanlış gübreleme, ceviz ağacında hem verim hem de kalite kaybına yol açar; hatta toprağı uzun vadede yorar.

Aşağıda, üreticilerin en sık yaptığı hatalar ve bunların bilimsel çözümleri detaylı şekilde açıklanmıştır.

---

1. Toprak Analizi Yapmadan Gübreleme

Bu, ceviz yetiştiriciliğinde yapılan en yaygın ve en tehlikeli hatadır.
Toprak analizsiz gübreleme, çoğu zaman eksik veya fazla besin verilmesine yol açar.
Örneğin zaten potasyum yönünden zengin bir toprağa potasyumlu gübre verilirse, çinko ve kalsiyumun alımı engellenir.

Hata	Sonuç	Doğru Uygulama
Analiz yapılmadan yıllarca aynı gübreyi vermek	pH bozulur, toprak yorgunlaşır	Her 2 yılda bir toprak ve yılda bir yaprak analizi yaptırılmalı
Rastgele gübre karışımı hazırlamak	Element dengesizliği oluşur	Laboratuvar sonuçlarına göre özel reçete hazırlanmalı

Kural: Gübre planı, “gözle değil, analizle” yapılmalıdır.

---

2. Azotun Aşırı Kullanılması

Azot, ceviz ağaçlarının gelişimi için gereklidir; ancak fazla kullanıldığında ağaçta dengesiz büyüme ve don hassasiyeti oluşturur.
Aşırı azot, özellikle yaz sonu ve sonbaharda yeni sürgünlerin uzamasına yol açar; bu sürgünler olgunlaşmadan soğuklarla kurur.

Hata	Sonuç	Doğru Uygulama
Üre veya amonyum sülfatın fazla verilmesi	Fazla yaprak, az meyve	Azot ilkbaharda, ölçülü verilmelidir (15–20 kg/da)
Hasat sonrası azot verilmesi	Ağaç uykudan geç girer	Azot uygulaması ağustos sonrasında durdurulmalıdır

İpucu: Azot oranı yüksek gübreler (üre, amonyum sülfat) yalnızca büyüme döneminde kullanılmalıdır.

---

3. Mikro Elementlerin İhmal Edilmesi (Özellikle Çinko ve Bor)

Birçok üretici sadece NPK (azot, fosfor, potasyum) içeren gübreleri kullanır; oysa çinko ve bor gibi mikro elementler döllenme ve meyve tutumunda kilit rol oynar.
Çinko eksikliğinde yapraklar küçülür, bor eksikliğinde ise meyveler buruşur veya içi boş kalır.

Eksiklik	Belirtiler	Çözüm
Çinko (Zn)	Yaprak küçük, kısa boğum aralığı	Mayıs ve Ekim aylarında yapraktan ZnSO₄ uygulaması
Bor (B)	Döllenme zayıf, meyve dökümü	Mayıs–Haziran aylarında borlu gübre kullanımı
Magnezyum (Mg)	Yaprak damar araları sararır	Yaz aylarında Epsom tuzu (MgSO₄) uygulanmalı

Kural: Mikro elementler NPK kadar önemlidir; az ama doğru zamanda verilmelidir.

---

4. Gübreleri Kuru Toprağa Uygulamak

Kuru toprağa atılan gübre, özellikle azotlu olanlar, buharlaşarak atmosfere karışır. Bu da üreticinin hem parasını hem de ürününü kaybetmesi demektir.

Hata	Etkisi	Çözüm
Kuru toprakta gübreleme	Azot buharlaşır, etkisi azalır	Gübreleme öncesi veya sonrası mutlaka sulama yapılmalı
Gübrenin yüzeye serilmesi	Rüzgâr ve güneşle kayıp oluşur	Gübrenin toprağa 10–15 cm gömülmesi gerekir

Ek Bilgi: Amonyum sülfat, üreye göre buharlaşmaya daha dayanıklıdır; sıcak bölgelerde tercih edilmelidir.

---

5. Aynı Anda Uyumsuz Gübreleri Karıştırmak

Birçok üretici, “tek seferde her şeyi verelim” düşüncesiyle farklı gübreleri aynı tankta karıştırır.
Ancak bazı gübreler (örneğin kalsiyum nitrat ile potasyum sülfat) bir araya geldiğinde çökelti oluşturur, damlama hattını tıkar.

Yanlış Karışım	Sonuç	Doğru Yöntem
Kalsiyum Nitrat + Fosforlu Gübre (TSP, MAP)	Çökelti oluşur	Ayrı zamanlarda uygulanmalı
Çinko Sülfat + Kalsiyum Nitrat	Kireçli tortu oluşur	Aralarında 1–2 gün ara verilmeli
Üre + Potasyum Nitrat	Uyumlu, birlikte verilebilir	Fertigasyon için ideal karışım

Tavsiye: Damlama sisteminde uygulanacak gübre karışımları önceden küçük kapta test edilmelidir.

---

6. Gübreleme Zamanlamasının Yanlış Olması

Ceviz ağaçlarının her dönemde farklı element ihtiyacı vardır.
Örneğin meyve dolumunda potasyum gerekirken, birçok üretici hâlâ azot uygulamaya devam eder.

Dönem	Doğru Gübre Türü	Yaygın Hata
İlkbahar	Azot + Çinko	Azotu geç döneme bırakmak
Yaz	Potasyum + Kalsiyum	Azot vermeye devam etmek
Sonbahar	Fosfor + Organik Gübre	Gübrelemeyi tamamen bırakmak

Kural: Cevizde gübreleme, ağaçların biyolojik ritmine göre yapılmalıdır; yıl boyunca aynı gübre verilmez.

---

7. Organik Madde Takviyesini İhmal Etmek

Yalnızca kimyasal gübre kullanmak, birkaç yıl içinde toprağı “yorgun” hale getirir. Organik madde azaldığında kök gelişimi zayıflar, toprak hava alamaz ve verim düşer.

Sorun	Etkisi	Çözüm
Toprak organik madde oranı düşük	Su tutma azalır, verim düşer	Her 2 yılda bir 2–3 ton/da yanmış hayvan gübresi
Mikroorganizma faaliyeti zayıf	Besin alımı azalır	Solucan gübresi veya kompost uygulanmalı

Not: Organik madde, kimyasal gübrelerin etkisini %20–30 oranında artırır.

---

8. pH Dengesini Göz Ardı Etmek

Toprak pH’sı 7,5’in üzerine çıktığında bitki birçok besin elementini alamaz. Özellikle kireçli bölgelerde çinko ve demir eksikliği başlar.

Hata	Etkisi	Çözüm
pH ölçümü yapılmaması	Mikro element eksiklikleri artar	Her yıl pH ölçümü yapılmalı
Kireçli toprakta fazla azotlu gübre kullanmak	Tuzluluk yükselir	pH düşürücü asidik gübreler (Amonyum sülfat) tercih edilmeli

Tavsiye: Eğer pH 7,8 üzerindeyse, sonbaharda elementel kükürt (20–25 kg/da) uygulanmalıdır.

---

9. Yaprak Gübrelemesini İhmal Etmek

Ceviz ağaçlarının büyük kısmı besini kökten alır ama, hızlı etki için yapraktan besleme çok önemlidir.
Yaprak gübrelemesi eksik elementleri kısa sürede tamamlar.

Hata	Etkisi	Doğru Uygulama
Yapraktan gübre hiç vermemek	Çinko, bor, demir eksikliği	Mayıs–Ekim arası 3–4 kez yaprak gübresi
Aşırı yoğun karışım yapmak	Yaprak yanıkları	Etiket oranlarına dikkat edilmeli, sabah erken saatlerde püskürtülmeli

---

10. Gübrelemeden Sonra Sulama Yapmamak

Toprak yüzeyine atılan gübre sulama yapılmadığında yüzeyde kalır, köklere ulaşamaz.
Bu durum, özellikle azotlu gübrelerde kayıp oranını %50’ye kadar çıkarabilir.

Çözüm:
Her gübre uygulamasının ardından en geç 12 saat içinde damlama hattı veya yağmurlama sistemiyle sulama yapılmalıdır.

---

Özetle – En Sık Yapılan 5 Kritik Gübreleme Hatası

#	Hata	Sonuç
1	Analiz yapmadan gübreleme	pH bozulması, verim düşüşü
2	Aşırı azot kullanımı	Sürgün yanıkları, don zararı
3	Mikro elementleri ihmal	Meyve dökümü, iç kararması
4	Uyumsuz karışımlar	Damlama hattı tıkanması
5	Sulama yapılmaması	Besin alımı düşer, gübre kaybı olur

Bu hatalardan kaçınarak uygulanan bir gübreleme programı, ceviz bahçesinde %30–40 verim artışı, daha dolgun ceviz içi ve daha uzun ömürlü ağaç yapısı sağlar.

Sonuç: Sürdürülebilir ve Verimli Ceviz Bahçesi İçin Doğru Adımlar

Ceviz yetiştiriciliği, doğru planlama ve bilinçli bakım yapıldığında uzun yıllar boyunca yüksek gelir sağlayan, sürdürülebilir bir tarım yatırımıdır. Ancak bu başarının temeli, aceleci değil bilimsel ve dengeli bir üretim anlayışına dayanır.

Bugüne kadar ele aldığımız tüm başlıklar, verimli bir ceviz bahçesinin “doğru bilgi + doğru uygulama” dengesiyle kurulabileceğini göstermektedir. Aşağıda, ceviz üretiminde uzun vadeli başarı için özet niteliğinde en önemli adımlar yer alıyor:

---

1. Bilinçli Başlangıç: Doğru Fidan, Doğru Bölge, Doğru Toprak

• Bahçe kurulmadan önce toprak ve iklim analizi mutlaka yapılmalıdır.
• Bölgeye uygun ceviz çeşidi seçimi (örneğin soğuk bölgede Fernor, ılıman bölgede Chandler) verimin kaderini belirler.
• Sertifikalı ve aşılı fidan kullanımı, ilk yıldan itibaren sağlıklı büyüme sağlar.

---

2. Beslenme ve Sulamada Dengeyi Kurmak

• Gübreleme “fazla vermek” değil, “ihtiyacı kadar ve zamanında vermek” demektir.
• Damlama sulama sistemiyle fertigasyon (gübreli sulama) hem su hem de gübre tasarrufu sağlar.
• Organik ve kimyasal gübreler dengeli kullanılmalı, toprağın canlılığı korunmalıdır.

---

3. Bilimsel Takip: Toprak ve Yaprak Analizi

• Her yıl yapılacak analizler, gübre planının yönünü belirler.
• Çinko, bor, potasyum gibi mikro elementler göz ardı edilmemelidir.
• Toprak pH’ı 6,5–7,5 aralığında tutulmalıdır; aksi halde besin alımı bozulur.

---

4. Doğru Budama, Hastalık Kontrolü ve Tozlayıcı Desteği

• Ağaçlar her yıl dengeli budanmalı; aşırı dal alımından kaçınılmalıdır.
• Antraknoz, bakteriyel yanıklık ve ceviz iç kurdu gibi hastalıklara karşı önleyici ilaçlama yapılmalıdır.
• Tozlayıcı çeşitler (örneğin Chandler için Franquette) verimi artıran doğal desteklerdir.

---

5. Uzun Vadeli Karlılık ve Yenileme Planı

• İlk 5 yıl yatırım dönemi olarak düşünülmeli; sabırla bakım yapılmalıdır.
• 8–10. yıldan itibaren bahçe tam verime geçer ve düzenli gelir sağlar.
• 25–30 yıl sonra yaşlanan ağaçlar gençleştirme budamasıyla yenilenebilir.

---

6. Sürdürülebilir Tarım Anlayışı

Ceviz bahçesi sadece bugünün kazancı değil, gelecek nesillere bırakılacak bir mirastır.
Bu nedenle:

• Kimyasal kullanımında çevreye duyarlı olunmalı,
• Organik madde miktarı korunmalı,
• Yeraltı su kaynakları bilinçli kullanılmalıdır.

Doğru uygulamalarla bir ceviz bahçesi, 40–50 yıl boyunca yüksek kalite ve gelir sağlayabilir.

---

Son Söz

Verimli ceviz yetiştiriciliği bir tesadüf değil, bilgiye dayalı bir süreçtir.
Toprağı tanıyan, analiz sonuçlarına göre hareket eden, iklimi ve bitkiyi izleyen üretici için ceviz; her yıl büyüyen bir kazanç kapısıdır.

 

Bilimin ışığında, sabırla ve doğru uygulamalarla ilerleyen her üretici, hem toprağını hem geleceğini bereketle büyütebilir.